Blog # 60 Onzekerheid als deugd (1) Socrates
Door Onno Zijlstra
Mijn broer Ap heeft alle toneelstukken van Shakespeare vertaald. Bij de presentatie van een eerste selectie daaruit – bij Uitgeverij it&fb – vertelde Ap dat Hamlet zijn favoriete werk is en dat de kloe van het stuk is dat Hamlet aan zijn deugd ten onder gaat. Een deel van Hamlets deugdzaamheid is, lijkt mij, zijn onzekerheid – hij weet niet of ‘de geest’ de waarheid spreekt over de nieuwe koning/zijn oom en zijn moeder.
Volgens veel definities van kennis houdt kennis zekerheid in. Weten is zeker weten, anders is het een opinie, een mening. Plato vraagt al om een definitie van kennis, en hij komt bij monde van Socrates ook met een antwoord.
Socrates
Socrates stelt de vraag naar wat kennis is onder andere in Plato’s dialoog Theaetetus. Socrates wil een definitie van kennis. In de dialoog wordt er ook een gevonden, eentje waar Socrates niet helemaal tevreden mee is, maar die het tot in onze tijd goed doet. De Theaetetus begint prachtig, zoals zoveel dialogen van Plato. De wiskundige Euclides (niet dé wiskundige Euclides) komt een vriend tegen en vertelt hem over een gesprek van zijn veelbelovende leerling, Theaetetus, met Socrates. Socrates heeft Euclides over dat gesprek verteld en Euclides heeft dat vervolgens eerst grofweg en vervolgens zo volledig mogelijk uitgeschreven. Van tijd tot tijd heeft hij bij Socrates navraag gedaan of hij het allemaal wel goed heeft onthouden. De vriend is hevig geïnteresseerd, maar Euclides heeft geen zin het hele verhaal voor te lezen en roept een slaaf om dat te doen. “Bediende, neem de boekrol en lees.” En dan volgt de weergave van het gesprek. Het gesprek op de boekrol eindigt omdat Socrates weg moet, naar de rechtszaal; er is namelijk een klacht tegen hem ingediend, de klacht die tot zijn dood zal leiden. “Maar laten we elkaar hier morgenvroeg weer treffen,” zo besluit Socrates de ontmoeting.
Goed, Socrates vraagt dus om een definitie van kennis en Theaetetus reageert daarop met voorbeelden van kennis. Dat is iets dat heel vaak gebeurt wanneer Socrates zijn gesprekspartners om een definitie vraagt: men geeft voorbeelden. Dat is ook niet zo vreemd. Als iemand mij vraagt wat ‘vogel’ betekent, heb ik de neiging voorbeelden op te sommen: een spreeuw, een mus, een merel, een.... Maar Socrates vraagt door: wat maakt al die voorbeelden tot vogel, wat maakt de voorbeelden van kennis tot kennis. Wat is kennis eígenlijk? Theaetetus ziet nogal op tegen de beantwoording van die vraag, maar Socrates moedigt hem aan door erop te wijzen dat hij, Theaetetus, zwanger van kennis is en dat hij, Socrates, de zoon is van een verloskundige en ook zelf verloskundige is, van de ziel. Hij is niet wijs, maar helpt door vragen te stellen anderen hun wijsheid op de wereld te zetten.
Na een paar, op zich interessante, mislukte pogingen komt Theaetetus, geleid door Socrates op de proppen met: kennis is waar inzicht. De kritiek van Socrates hierop is dat er mensen zijn die zich een inzicht hebben laten aanpraten dat toevallig klopt. Dat noemen we toch geen kennis? Theaetetus stelt dan zijn stelling bij tot wat een standaardomschrijving van kennis is geworden: kennis is “een gemotiveerd waar inzicht”.
Socrates is er nog niet helemaal gelukkig mee. Immers, wanneer noem je iets gemotiveerd? Dat moet dan in elk geval toch een juíste motivering zijn, en wat dat is, daar kleven ook weer haken en ogen aan. Toch heeft deze definitie het in de geschiedenis goed gedaan, met name in deze vorm: ‘kennis = gerechtvaardigd waar geloof’. Dat betekent dat je iets weet wanneer je het gelooft, dit geloof waar is en je ook nog goede redenen hebt om te geloven wat je gelooft. Stel ik zeg dat Feyenoord zondag uit tegen Ajax gelijk gaat spelen. En stel dat dat nog uitkomt ook. Kan ik dan zeggen dat ik het vooraf wist? Nou, niet als ik als motivatie opvoer dat er altíjd een gelijkspel uit rolt wanneer Ajax-Feyenoord wordt gespeeld op de verjaardag van mijn schoonmoeder. Die motivatie roept twijfels op over mijn ‘weten’.
Overigens, Socrates is niet helemaal óntevreden over de afloop van het gesprek. Theaetetus heeft nu een basis voor vervolgonderzoek. En als hij het onderzoek niet voortzet, dan heeft hij in elk geval geleerd “de gedachte te vermijden dat je weet wat je eigenlijk niet weet”. Een mooi slot. Maar Socrates moet naar de rechtbank. Ene Meletus, hem onbekend, heeft een aanklacht tegen hem ingediend. “Tot morgen.”
