# 2 Blog reflecties van Onno Zijlstra

8 maart 2022

Onno Zijlstra reflecteert op de samen lezen avond van 7 maart ‘22. Het essay ‘Vrijheid’ van Leszek Kolakowski (in Over het alledaagse leven) werd besproken.

Vrijheid

Op maandag 7 maart lazen we het essay ‘Vrijheid’ van Leszek Kolakowski (in Over het alledaagse leven).

Vrijheid is een enorm onderwerp, divers en complex. Ik heb me laten vertellen dat ideeënhistorici tweehonderd verschillende betekenissen gedetecteerd te hebben. Via Kolakowski en Isaiah Berlin (die we eerder al eens lazen) kijk ik hier naar een paar daarvan. Dat doe ik om Kolakowski, vrijheid en mijzelf beter te begrijpen. Maar eerst iets ter introductie op deze twee denkers, die allebei vanuit Oost-Europa in Engeland zijn beland.  

Kolakowski leeft van 1927 tot 2009. Hij maakt de Duitse bezetting van Polen mee en daarna Polen onder Sovjetoverheersing. Aanvankelijk is hij als veelbelovend intellectueel trouw lid van de communistische partij, maar wanneer hij in Moskou mag gaan studeren, wordt hem daar al snel de ellende van het politieke systeem duidelijk. Zijn kritische houding tegenover het orthodoxe marxisme loopt erop uit dat hij uit de partij en zijn hoogleraarsambt wordt gezet. Hij gaat in ballingschap en belandt in 1970 in Oxford waar hij tot zijn dood zal wonen en waar hij aan het onderzoekscollege All Souls werkt (naast hoogleraarschappen in Canada en de V.S.).

Nu wil het geval dat Isaiah Berlin (1909-1997) een generatie eerder aan All Souls verbonden was. Berlin is in Letland geboren en maakte in Sint-Petersburg de Russische Revolutie mee. De familie Berlin week in 1921 uit naar Engeland. In Oxford gaf Isaiah Berlin in 1958 zijn beroemde lezing ‘Two Concepts of Liberty’ [Twee opvattingen van vrijheid]. Berlin beperkte zich in zijn lezing over vrijheid tot politieke vrijheid en maakt een onderscheid tussen twee concepten van vrijheid, negatieve vrijheid en positieve vrijheid. ‘Negatieve vrijheid’ slaat op de ruimte die een overheid een individu laat om te doen wat in zijn vermogen ligt. Negatieve vrijheid is een groot goed, maar er zijn andere. Er zullen dus altijd afwegingen moeten worden gemaakt: hoeveel vrijheid, hoeveel rechtvaardigheid etc. Maar, laat duidelijk zijn: als ik een deel van mijn vrijheid opoffer ter wille van een rechtvaardiger verdeling van de welvaart, dan offer ik vrijheid op. Het concept ‘positieve vrijheid’, aldus Berlin, “spruit voort uit de wens van het individu om meester over zichzelf te zijn”. Bijvoorbeeld: ik ben vrij wanneer ik doe wat redelijk is in plaats van dat ik mij door woede laat meeslepen. Berlin vindt dit tweede concept dubieus. Het is in de praktijk al te verleidelijk vanuit het idee dat ik vrij ben wanneer ik rationeel handel (mezelf in de hand heb), te gaan denken dat de staat mensen bevrijdt wanneer hij ze dwingt rationeel te zijn.

Kolakowski onderscheidt niet twee concepten van vrijheid, maar twee terreinen waarop we van vrijheid spreken.  

(1) Vrijheid is een elementaire, persoonlijke ervaring. (Elementair wil zeggen dat we haar niet kunnen herleiden of reduceren tot iets anders, bijvoorbeeld je ergens thuis voelen.) Het is de ervaring dat je een keuze hebt. Kolakowski noemt Berlin in zijn essay niet, maar is het in feite met hem eens dat vrijheid een groot goed is, maar dat we van ‘vrijheid’ geen containerbegrip moeten maken voor van alles wat we goed of belangrijk vinden. De neus van de ander is een beperking van de vrijheid van mijn vuist, een terechte beperking, maar een beperking.

(2) Vrijheid heeft ook een maatschappelijke en politieke betekenis. Zij is dan de ruimte die een maatschappelijke orde het individu toestaat om naar eigen inzicht in te vullen.

Isaiah Berlin had in Oxford furore gemaakt met het onderscheid negatieve/positieve vrijheid. Het is dan ook op zijn zachts gezegd opmerkelijk dat Kolakowski in zijn essay min of min tussen neus en lippen opmerkt: “Het vaak gemaakte onderscheid tussen ‘vrijheid van iets’ en ‘vrijheid tot iets’ is totaal overbodig.” Wat bedoelt hij daarmee? Het leek mij altijd wel een handig onderscheid.

In beide gevallen, bij vrijheid als persoonlijke ervaring en bij vrijheid als politieke vrijheid, gaat het voor Kolakowski om de mogelijkheid te kiezen. Politieke vrijheid betreft de keuzeruimte die de maatschappelijke orde ons laat. Persoonlijke vrijheid betreft “de geestelijke voorwaarden die het ons mogelijk maken iets te kiezen en te creëren”, “het feit dat we zelf in staat zijn te kiezen en iets te scheppen”.

Je zou er zomaar overheen lezen: “het feit dat we zelf in staat zijn te kiezen en iets te scheppen”. Dat suggereert niet alleen ruimte maar ook vermogen. Misschien bedoelt Kolakowski dat vrijheid van en vrijheid tot hier moeilijk te ontwarren zijn. Maar ik ontwaar in “in staat zijn om” toch wel twee aspecten: mij wordt de ruimte gelaten en ik kan die ook invullen. Ik stel voor het onderscheid negatieve/positieve vrijheid er toch maar in te houden, als twee aspecten van vrijheid. Dat kan ook Kolakowski’s verhaal verhelderen (en aanvullen).

Politieke vrijheid is bij Kolakowski beperkt tot negatieve vrijheid. Maar maatschappelijke of politieke vrijheid is toch niet alleen de ruimte die de staat het individu laat (vrijheid van meningsuiting bijvoorbeeld)? Dat wij ‘in een vrij land leven’ betekent ook dat er instituties zijn die de mogelijkheid waarborgen om machthebbers af te zetten. Dat gedeelte laat Kolakowski onbesproken. Maar wie weet komt hij daar nog op.

(Wie het kleine boekje van Hannah Arendt – De vrijheid om vrij te zijn (N.B.) – leest en bovenstaande daarbij betrekt zal voelen complex hoe ‘vrijheid’ is.)

21 maart Samen [verder] Lezen in Leszek Kolakowski, Over het alledaagse leven