Blog # 56 Onno Zijlstra (filosoof/schrijver), Kunst als waarheid (7)

Blog 56 Kunst als waarheid (7 en slot)

Dat was toch een heel boeiende ervaring bij ‘Samen lezen’: Heidegger, De oorsprong van het kunstwerk hebben we met huid en haar verorberd. En of je je nu in die filosofie kunt vinden of niet, je kunt er sowieso je winst (excuses voor de term) mee doen.

Kunst haalt iets boven water, maakt iets zichtbaar. Kunst schept. Maar wat is de oorsprong van het kunstwerk? Op een van de laatste bladzijden zegt Heidegger het nog eens ondubbelzinnig:

Omdat elk scheppen een dergelijk halen is, is het ook scheppen in de zin van putten (water halen uit de bron). Het moderne subjectivisme misduidt het scheppende echter meteen als geniale prestatie van een soeverein subject.

Van Gogh is belangrijk als maker van Schoenen, maar hij is niet de oorsprong van het werk. Wie of wat dan wel? De titel van Heideggers boekje blijkt dubbelzinnig. Het is het kunstwerk dat de oorsprong is. En wel van de waarheid. Het kunstwerk brengt een werkelijkheid aan het licht. En het laat al doende ook zien dat er iets aan het licht gebracht wordt – en dat er onvermijdelijk ook veel verborgen blijft. Iets belichten betekent dat andere dingen onder- of onbelicht blijven. Dat kan niet anders. De werkelijkheid is nooit totaal aanwezig, transparant.

Paul Klee, Hammamet met de moskee, 1914

Het kunstwerk is de oorsprong van de waarheid. Maar het omgekeerde is ook waar: de waarheid is de oorsprong van het kunstwerk. “In het werk is het geschieden van de waarheid aan het werk.” In het kunstwerk komt iets aan het licht. Met het kunstwerk gebeurt iets: waarheid. En als de waarheid niet geheel en al aan het kunstwerk ontspringt? “Betekent dat dat de waarheid uit het niets ontstaat? Inderdaad, als we met ‘niets’ alleen maar ‘geen zijnde’ bedoelen.” De waarheid ontspringt niet uit iets en in die zin dus uit het niets. Maar daarmee is het belangrijkste nog niet gezegd.

 In het boekje dat wij lazen komt maar mondjesmaat aan de orde waar het Heidegger uiteindelijk om gaat: het Zijn. Heidegger voegt de mens in iets dat boven ons uitgaat, het gebeuren van het Zijn. Dat lijkt een beetje op pantheïsme. Bijvoorbeeld op Hegels pantheïsme van een alomvattende ‘Geest’ die in de geschiedenis van de mensheid tot ontplooiing komt. Maar Hegels ‘Geest’ is Heidegger te veel een tot kosmische proporties opgeblazen menselijk subject. We moeten ons geen houding aanmeten die de dingen beperkt tot hun rol in ons leven, maar ons open stellen voor wat zich toont.

Het valt niet mee zo te denken. Dat komt omdat wij onszelf in de moderne tijd als subject uit de wereld hebben los gedacht en de werkelijkheid om ons heen object-matig zijn gaan denken. Maar het probleem is volgens Heidegger nog ouder. Al bij Plato is het hoogste zijn een soort van voorwerp, een ‘Idee’, het idee van het goede. Maar daarmee raakt het Zijn uit het zicht. Het Zijn is namelijk niet iets. Ook is het niet niets. Het is....

Veronica Vasterling omschrijft het in haar Waarheid en tijd bij Heidegger als volgt:

Het aanwezig zijn kan omschreven worden als een geven dat zijnden geeft maar nooit zichzelf kan geven. In het geven van de zijnden trekt het zijn ‘zelf’ zich als het ware terug; de gave kan zichzelf niet geven.

Paul Klee, Senecio, 1922

Wij zijn als kinderen die wel het pakje zien, maar de gave vergeten (‘Zeg eens dank u wel!’). Dat we de gave, het Zijn, vergeten is niet zo vreemd. Zonder pakje (zijnde) is er geen geven (Zijn). En een gever is er niet. Toch moeten we het Zijn niet vergeten. En we moeten oppassen dat we de ontvanger, onszelf, niet als voorwerp opvatten. Mensen zijn geen zijnden zoals de dingen dat zijn. De zijnden verschijnen immers aan ons. Zoals Heidegger het in De oorsprong van het kunstwerk verwoordt:

De in Sein und Zeit gedachte resoluutheid (Ent-schlossenheit) is niet het gedecideerde handelen van een subject, maar de bevrijding van het menselijk bestaan (Dasein) uit de bevangenheid in het zijnde en het zich openstellen voor de openheid van het zijn. Maar het is niet zo dat de mens in de existentie allereerst uit een innerlijk naar buiten komt; het wezen van de existentie is veeleer het uit-staande midden-in staan in het wezenlijke uit-een van de lichting van het zijnde.

Dat is veel talige acrobatiek, maar geloof me of niet, wij snappen het. Eén move maakt Heidegger nog aan het eind van zijn boekje. De dichtkunst is de moeder van alle kunsten. In Zijn en tijd speelt de taal al een beslissende rol speelt in ons in-de-wereld-zijn. Bij de latere Heidegger neemt de taal van de dichter een heel bijzondere plek in. De taal, althans de oorspronkelijke taal van de dichter, brengt, zo lezen we in De oorsprong, “brengt het zijnde allereerst in het opene”, vertelt “als wat het zijnde in het opene komt”. De dichter weet naar de taal te luisteren. Door middel van de taal spreekt het Zijn. De taal is niet ons middel, ons medium, maar het is de taal zelf die spreekt: “Die Sprache spricht.” De taal is het medium waarin wij leven.

Mij gaat dat allemaal een tikkeltje te ver, dat ‘Zijn’ en dat de taal spreekt. Dat neemt niet weg dat het een verrassende en indrukwekkende visie is, waarvan we veel kunnen leren en waarin veel terechte correctie zit op het subjectcentrisme en onze romantische opvatting van de kunstenaar. Het idee van onuitputtelijkheid van de werkelijkheid en van ontvankelijkheid van de mens daarvoor, van betrokkenheid bij de dingen en kwetsbaarheid spreekt mij in elk geval zeer aan. Misschien zou ik zeggen dat ‘zijn’ tijd ís: zijn is tijd.