Blog# 35 Onno Zijlstra (filosoof/schrijver) over beeld en taal (10 en slot)

Verbeelding en verhaal

Het afgelopen jaar las ik veel besprekingen van kunstwerken waarin we uitvoerig kennis maken met de kunstenaar en waarin zijn of haar culturele achtergrond en tradities uit de doeken worden gedaan. We leren zijn of haar familie, woonplaats, woning, atelier kennen. Specifieke herinneringen en ervaringen van de kunstenaar worden met de lezer gedeeld. We krijgen te horen waarom deze en gene materialen worden gebruikt en wat de kunstenaar tot deze vormgeving heeft gebracht, waar de vormen toespelingen op zijn, hoe dat ook in ander werk van de kunstenaar een rol heeft gespeeld, en op welke technische problemen de maker al doende is gestuit.

Mooi zo, want vaak biedt dit soort informatie toegang tot beelden die zoals dat heet ‘hun geheim niet in een keer prijsgeven’. Maar we moeten wel oppassen dat we ons niet laten verleiden kunstwerken als een rebus te gaan benaderen. Als je de recensie hebt gelezen, de podcast hebt beluisterd, kun je het werk lezen. Je snapt het, het werk is ontraadseld.

Voor het gesprek dat we vervolgens met elkaar hebben, hebben we het werk eigenlijk al niet meer nodig - naar een rebus kijk je nu eenmaal niet meer wanneer je hem eenmaal hebt opgelost. Dat is jammer. Het bijzondere van kunstwerken is dat zij zich altijd opnieuw laten bekijken en ons altijd opnieuw toespreken, steeds opnieuw iets van ons verwachten. Goede kunst toont impliciet ook altijd het onuitsprekelijke van de zintuiglijke ervaring en de onuitputtelijkheid van de werkelijkheid.

In hoeverre heeft het beeld het verhaal nodig?

Afgelopen voorjaar en zomer was op Buitenplaats Doornburgh (Maarssen) de tentoonstelling Exodus te zien, resultaat van de samenwerking van de buitenplaats met het Bijbels Museum. Uitgangspunt van de tentoonstelling - de uitkomst van een ‘open call’ waarop ruim zevenhonderd kunstenaars hadden gereageerd - is het verhaal van de uittocht van het volk Israël uit de slavernij, uit Egypte. De tentoonstelling getuigt op zich al van de kracht van het exodus-verhaal: uittocht uit de slavernij (maar ook ‘de vleespotten van Egypte’), naar een beloofde maar onbekend land, met alle onzekerheden en gevaren van dien. Geen odyssee maar een exodus. (Op exodus.nu is een online-tentoonstelling van 64 van de inzendingen te zien.)

De werken die op de tentoonstelling te zien zijn gaan over emigratie en immigratie, over weggaan en thuiskomen, over banden verbreken en banden aanhalen, over het afscheid van gedachtegoed, tradities, obsessies, over consumentisme, over slavernij en onderdrukking, over zekerheden en onzekerheden, over bevrijding van…

Als geheel biedt de tentoonstelling een fraaie ‘illustratie’ hoe beelden op een verhaal kunnen reageren, een verhaal kunnen uitdrukken of in beeld brengen, maar het verhaal ook altijd overstijgen. Beeld en taal transcenderen elkaar.

Soms is voor begrip van het werk nadrukkelijk een verhaal nodig om de betekenis van het beeld enigszins te vatten. (Zie hierover ook blog 34.) Maar de mate van die noodzaak wisselt. Kort drie voorbeelden hoe dat voor mij bij deze tentoonstelling werkte.

Sam Drukker, Man met koffer, 2017

Need I say more?

Ook de keramiek van Anook Cléonne kan het zonder toelichting stellen, het is in zijn materialiteit (klei en glazuur) en prettige rommeligheid op het eerste gezicht al om zo te zeggen ‘woest aantrekkelijk’. Maar het verhaal bij het werk voegt wel degelijk iets toe.

Anook Cléonne, Stenen Tafels, mapping the unknown (twee van de acht tafels), 2022

‘Stenen tafels’, dat zegt al heel wat: Mozes, berg, tien geboden. De kunstenaar zegt dat dit werk haar reactie is op onze onzekere tijd, waarin we steeds minder in staat zijn met onzekerheid te leven. Dwalen kost tijd en die menen we niet te hebben. Alles wordt strak gepland en de auto navigeert ons naar de plaats van bestemming. “Voorzien van meer data dan ooit, voelen we ons evenzogoed verloren. De schoonheid van de twijfel en de traagheid raakt uit beeld.”

De stenen tafels zie ik als kaarten van dat onzekere landschap […] Dat vraagt een trager afstemmen en kijken naar dat wat we niet meteen herkennen. Omdat juist als ons begrip hapert, er een ruimte ontstaat waarin onze verwachtingshorizon, zoals Kant dat zo mooi noemt [yes!], wordt overstegen en onze verbeeldingskracht wordt aangewakkerd.

Prachtig, zoals deze tekst ons helpt beeld/betekenis aan te voelen. En hoe het verhaal uit Exodus het beeld verdiept (en onze tijd in perspectief zet).

De installatie van Jaasir Linger maakt enorm nieuwsgierig naar het verhaal. Dat is de kracht van dit beeld. Het is duidelijk dat hier niet zomaar wat spullen bij elkaar zijn gezet. Er moet iets achter zitten. Om tot de betekenis door te dringen, hebben we (heb ik) het verhaal echt nodig.

Jaasir Linger, Mama Aisa tyari a boskupu kon [Mama Aisa brengt de boodschap], 2023

Jaasir Linger is een interdisciplinaire kunstenaar met Surinaamse roots.  Langs de weg van de Afro-Surinaamse religie Winti zoekt hij connectie met zijn wortels. Het werk op de tentoonstelling Exodus verbeeldt “de uittocht van zijn tot slaaf gemaakte Surinaamse voorouders verbeeld op een symbolische Winti-manier”. Winti hielp de tot slaaf gemaakten de ontberingen op de plantages te overleven.

De installatie is Linger’s verbeelding van het symbolische rijtuig dat de Aisa winti, moeder aarde […], tijdens de uittocht van de slavernij in Suriname bereed.
De basis van de installatie is aarde waar de wielen van het rijtuig sporen van pimba doti (witte kaolien klei gebruikt in Winti-rituelen) op hebben achtergelaten.
De onderdelen van het rijtuig hebben allen een symbolische betekenis. Zo is de kopro beki (koperen bekken) in Winti een heilig voorwerp geassocieerd met Aisa, dat niet op de grond mag staan en vaak versierd is met gesteven angisa (hoofddoeken) en gevuld met boskopu (cadeaus). […] De dyarusu sturu (stoel) kent z’n oorsprong ook in de tijd van de slavernij en dient tegenwoordig bij Winti rituelen als zitplaats voor Aisa. Achter het rijtuig bevindt zich op een meubelhondje een tabernakel […] verbonden door een oude roestige ketting. De tabernakel-kluis, die Winti gerelateerde symbolische objecten bevat, staat symbool voor het feit dat de kerk Winti als taboe zag en Winti-belijders achter slot en grendel werden geplaatst vanwege het verbod op Winti. Het rijtuig dat wordt bereden door Aisa “reclaimed” als het ware de Winti symboliek.

Terwijl ik bij Max Werkmans System Tree (blog 34) een beetje huiverig zou zijn voor een toelichting, heb ik hier een verhaal nodig om verrijkt van het werk te kunnen genieten – ook natuurlijk omdat ik niet in de religieuze traditie Winti ben opgevoed.