Blog# 34 Onno Zijlstra (filosoof/schrijver) over beeld en taal (9)
Het verhaal van het beeld
In deze blog wil ik het hebben over het idee dat een beeld een verhaal vertelt. Je hoor het vaak, dat kunstwerken ‘een verhaal vertellen’. Dat blijkt al snel verschillende dingen te kunnen betekenen.
De filosoof Thijs Lijster geeft in Kijken, proeven, denken twee voorbeelden van een beeld dat een verhaal vertelt. Ik neem ze hier gemakshalve van hem over, voor eigen gebruik. En voeg er straks nog een derde aan toe.
Meer omdat ze [de beeldhouwers] dat – anders dan dichters en romanschrijvers – met een enkel beeld moeten doen, proberen ze doorgaans het moment vast te leggen waarop de spanning het hoogste punt bereikt, dat zowel de voorgeschiedenis als het vervolg van het vastgelegde moment zich laat raden. Denk aan de Discuswerper, gevangen in het moment vlak voor de worp, of aan Apollo en Daphne, die door Bernini werden afgebeeld precies op het moment dat Apollo de nimf te pakken heeft en zij in een laurierboom verandert.
In het geval van de discuswerper is het meegegeven ‘verhaal’ een ieniemienie-verhaal, het beslaat hooguit luttele seconden. Je kunt je afvragen of het wel een verhaal is, maar dat ‘verhaal’ zit wel in het beeld zelf. Het is niet iets dat we erbij kunnen verzinnen, niet iets eromheen. De extra tijd is hier meegegeven met het moment, zoals, maar dan ruimtelijk, wanneer we een huis zien de achterkant is geïmpliceerd in ons beeld.
Mylon van Eleutherae, De discuswerper (l) Bernini, Apollo en Daphne (r)
In het geval van de discuswerper is ‘het verhaal’ van korte duur, maar het beeld vat het wel in dit ene moment. ‘Verhaal’ heb ik hier tussen aanhalingstekens gezet, niet alleen omdat het verhaal erg kort is, maar ook omdat er geen expliciet, onder woorden gebracht verhaal bestaat. Bij Bernini’s Apollo en Daphne ligt dat anders. Daar is echt een verhaal, het verhaal dat Ovidius vertelt in Metamorphosen. Het beeld is een illustratie bij dat verhaal. Maar dat verhaal moet erbij verteld worden – en dat is dus ook wat gidsen in de Galleria Borghese in Rome uitentreuren doen. Het verhaal is meer extern dan ‘het verhaal’ van de discuswerper.
Een nog weer heel ander soort verhouding van beeld en verhaal vinden we bij Max Werkmans beeld System tree. Een vacuüm verpakte boom (deel van zijn afstudeerproject aan ArtEZ Hogeschool voor de Kunsten, Zwolle 2023). Ook Werkman ‘vertelt een verhaal’.
Het postmodernisme aan het eind van de twintigste eeuw had bezwaren tegen de grote verhalen van de geschiedenis van de mensheid zoals die negentiende-eeuwse denkers als Comte, Hegel en Marx voor ogen stonden. De grote verhalen zijn weer helemaal terug nu de diersoort mens ernstig in zijn bestaan wordt bedreigd en zich op zijn bestaan als onderdeel van de natuur bezint. Denk aan Sapiens van Harari en met hem concurrerende visies op de prehistorie en historie van onze soort.
Om ‘het verhaal’ van Werkman in al zijn veelzinnigheid te laten klinken hoeven de ideeën en verhalen over ‘het antropoceen’ (het tijdperk waarin de mens zijn biosfeer beslissend beïnvloed) niet expliciet uit de doeken gedaan te worden door hetzij de kunstenaar hetzij de kunstbeschouwer. Sterker nog, ik ben in dit geval een beetje huiverig voor een toelichting. Maar het beeld veronderstelt die ‘verhalen’ wel.
Max Werkman, System Tree. Een vacuüm verpakte boom, 2023 (r) met links een detail.
Bernini’s beeld illustreert Ovidius’ verhaal over Daphne en Apollo. Ondubbelzinnig een verhaal. Met de boom en de discuswerper hebben we extremen van een onuitgesproken maar zichtbaar verhaal op tafel. Deze ‘verhalen’ verschillen in de tijd die zij bestrijken, maar ook qua dubbelzinnigheid/ondubbelzinnigheid en directe aanwezigheid in het beeld. Wie voor Werkmans boom staat, moet, om iets te zien, wel een beetje op de hoogte zijn.
Onno Zijlstra
Oktober 2023