Blog # 18 Onno Zijlstra (filosoof/schrijver) De zin van het bestaan (7). Zin en waarden

Zin en waarden

Lange tijd kon je het in de filosofie nauwelijks over zin hebben. Dat gold als al te subjectief. Meetbare zaken, ja, kleuren, nou vooruit, normen en waarden al dubieus, maar zin? ‘Get real!’ Die tijd lijkt voorbij. En terecht, want we kunnen er niet onderuit dat mensen de vraag stellen en dat velen met antwoorden komen en dat we over die antwoorden een gesprek kunnen voeren.

Ik zou zeggen dat zin subjectieve, intersubjectieve en objectieve aspecten heeft. Aan zin zit overduidelijk een individuele belevingskant, dat we het niet meer zien zitten of dat we juist het licht zien of licht aan het eind van de tunnel. Ik herinner aan de zinbeleving van Maarten Koning (Blog 13): Hij moet op zondag naar het bureau omdat daar het alarm rinkelt: ‘Op de gracht was het stil, een stille, zomerse zondagmiddag. Nu hij eenmaal in actie was, had hij er plotseling plezier in. Het leven had een doel.’ Heel veel beleving, al zit zin ook hier niet alleen maar tussen de oren zit.

Maar ‘zin’ heeft ook intersubjectieve kanten. Yuval Noah Harari schrijft in Sapiens dat ik mezelf ervan kan overtuigen dat mijn leven zinvol is zolang mijn persoonlijke verhaal strookt met de verhalen van mensen om mij heen (het intersubjectieve). Ik vermoed dat Harari zelf een bijdrage wil leveren aan een omvattend verhaal van de diersoort mens, een verhaal waar we het leven dat we leiden of willen leiden, ‘de betere versie van mijzelf’, in kunnen plaatsen, waar we ons eigen verhaal aan vast kunnen knopen, bijvoorbeeld door ons actiever voor het klimaat in te zetten of voor bevolkingspolitiek of… wat ook maar binnen Harari’s verhaal past.

Harai merkt overigens op dat ik dat kan doen hoewél het leven “zuiver wetenschappelijk gezien” absoluut geen zin heeft. Die opmerking is niet niet erg verrassend, de wetenschap waar Harari aan denkt, sluit het denken in termen van zin en betekenis bij voorbaat buiten, het is niet haar speelveld. Harari wekt echter de suggestie dat zin een (inter)subjectieve illusie is in een objectief zinloze werkelijkheid, een suggestie die wel erg zwaar leunt op een ondoordachte reductie van de werkelijkheid. (Wetenschappelijk gezien is het leven misschien ‘absoluut zonder zin’, maar het wetenschappelijke standpunt is zelf niet absoluut.) Deze denkfout noemen we een petitio principii (‘begging the question’), een cirkelredenering: je zegt dat er geen vissen in de zee zijn omdat er geen vissen in je net komen, en wat niet in je net komt – omdat de mazen te wijd zijn bijvoorbeeld – dat noem je geen vis.

Er zit ook een objectieve kant aan zin: je kunt je zwaar vergissen in je zinbeleving, ook als die intersubjectief passend is. Zo kunnen we gemotiveerd werken aan een verfijning van de regelgeving om bij te dragen aan een rechtvaardiger verdeling van de welvaart om vervolgens te ontdekken dat een en ander een averechts effect heeft. (Het valt dan te hopen dat we ervan hebben geleerd, zodat het allemaal niet totaal tevergeefs is geweest.)

De Amerikaanse filosoof Susan Wolf brengt de subjectieve en objectieve kant van zin bij elkaar in het concept fitting fulfillment. Een zinvol leven is een leven dat ons voldoening geeft (fulfillment, het subjectieve), omdat we worden aangetrokken door zaken die dat waard zijn (fitting, het objectieve) en we daar iets mee doen. Sisyfus moest als straf van de goden een rotsblok de berg op rollen, dat dan, als hij bijna boven was, weer naar beneden rolde, zodat hij opnieuw kon beginnen. Deze sisyfusarbeid geldt vanouds als zinloos. Daaraan verandert volgens Wolf niets als Sisyfus het werk aantrekkelijk zou vinden, als het hem voldoening zou geven. Het werk is het niet waard, het levert niets op.

 In een commentaar op de visie van Wolf schrijft haar collega Robert Adams mijns inziens terecht dat een leven zelfs zinvol kan zijn zónder dat de betreffende persoon daar voldoening aan beleeft. (Zijn voorbeeld is Claus von Stauffenberg, die een aanslag op Adolf Hitler beraamde en dat met de dood bekocht.) Om van een zinvol leven te spreken is het voldoende dat we waarden realiseren die voorbij onze individuele subjectiviteit liggen.

Maar zijn waarden dan niet subjectief? We maken er toch voortdurend ruzie over? Er zijn tal van waarden, esthetische waarden, economische waarden, morele waarden… Menselijke kennis is beperkt, daarom verschillen we mogelijk van mening over wat in een bepaalde situatie rechtvaardig is. Maar dat we rechtvaardig moeten zijn is evident. (Stel je voor, je komt aan de hemelpoort en Petrus zegt, ‘Sorry je komt er niet in.’ ‘Waarom niet? Ik heb altijd het beste met iedereen voor gehad.’ ‘Sorry hoor, dat had je het verkeerd begrepen: het beste met iedereen voorhebben is juist wat je niet had moeten doen. Had ze liever wat meer pijn gedaan. Wegwezen!’) Dat we er niet altijd trek in hebben het goede te doen, dat het soms teveel gevraagd is, dat we niet altijd zicht hebben wat het in bepaalde omstandigheden betekent, dat we niet iedereen recht kunnen doen, dat is allemaal waar, maar ‘rechtvaardigheid’ is iets waar we net zomin onderuit kunnen als onder welk fysisch gegeven dan ook.

Zin heeft alles te maken met de beleving van zin. Maar ze gaat er niet in op. Zin heeft een subjectieve kant, maar ook een objectieve. En dat laatste heeft, denk ik, te maken met de objectiviteit van waarden. Waarden realiseren geeft het leven zin.

Dat een leeuw daar niets van kan begrijpen, maakt het niet minder objectief. Wat we objectief noemen staat niet los van ons menszijn, menszijn niet los van deze specifieke lichamelijkheid en taal. Onze objectiviteit is menselijke objectiviteit – tegenover menselijke subjectiviteit. Nog meer eisen is bizar.

De volgende keer zal ik vanuit dit perspectief nog eens kijken naar de vraag waarover blog 4, 5 en 6 gingen: Kunst, waar is het goed voor?

Onno Zijlstra

Dec. 2022